פּסיכאָלאָגיע פֿון שאַפֿן איז אַ רעלאַטיװ נײַער צװײַג פֿון װיסנשאַפֿט, און איך פּערזענלעך האָב אַ גרױסן ספֿק, צי עס געפֿינט זיך אױף דער װעלט אַ חכם, װאָס װײסט װי אַזױ ס׳װערט געבױרן אַ קינסטלעריש װערק. עס דאַכט זיך, אַז הײַנטיקע טעג, װען אַלע ייִדישע פּראָזאַיִקער און דראַמאַטורגן קען מען אַװעקזעצן אין אײן אױטאָ און ס׳װעט נאָך בלײַבן פּלאַץ פֿאַר אַ פּאָר קינדער, װאָלט געװען זײער פּשוט צוצושטעלן אַ גרופּע פּסיכאָלאָגן צו יעדן ייִדישן שרײַבער און דערגײן דעם טאָלק: װאָס באַװעגט מיט די ייִדישע קינסטלער צו אַרבעטן אױף אַ שפּראַך און אין אַ קולטור, װעלכע איז שױן כּמעט אומפֿאַרשטענדלעך און אומבאַקאַנט דער גרױסער װעלט ?

בײַ ייִדן איז דאָך תּמיד ניט אַזױ װי בײַ אַנדערע פֿעלקער. און בײַ די אַנדערע?… בײַ די אַנדערע, אַזױ טענהן די װיסנשאַפֿטלער, איז אַלץ קלאָר; די הויפּט־אידעע איז אַרויסגעקומען פֿון לעװ טאָלסטױס טאָגבוך: „זאָלסט שרײַבן נאָר דעמאָלט, װען דו פֿילסט, אַז ניט שרײַבן קענסטו ניט ‟ . דעם דאָזיקן לאָזונג האָט אונטערגעכאַפּט ערנסט העמינגװײ און, אַדאַנק זײַן אײַזערנעם אױטאָריטעט, איז טאָלסטױס געדאַנק געװאָרן װי אַ מין אַרײַנטריט־בילעט אין דער ליטעראַטן־געזעלשאַפֿט.

פֿאַר די ייִדן, װי איר פֿאַרשטײט, טױג דער לאָזונג ניט, װײַל אַ ייִד װערט געבױרן מיט אַן איבעריקן שרײַב־גען אין בלוט; ס׳הײסט, אין דער נשמה. עס דאַכט זיך, אַז עס איז ניטאָ שױן קײן שרײַבער, ניטאָ שױן קײן לײענער, נאָר… אָט דאָ ניט לאַנג צוריק האָט אײנע אַן אָפֿיציעלע מלוכישע אָרגאַניזאַציע פֿאַרעפֿנטלעכט אַ מעלדונג, אַז זי שטיצט דאָס אַרױסגעבן נײַע ייִדישע ביכער אױף איר חשבון. און װאָס מײנט איר?… עס האָבן זיך באַלד אױסגעפֿונען צענדליקער געהײמע ייִדישע שרײַבערס און מע האָט גלײַך צוגעשטעלט אַ מנה־יפֿה פֿון „געניאַלע כּתבֿ־ידן ‟ . איצט קען יעדער אײנער פֿאַרשטײן, אַז די אײנציקע סיבה פֿון דער נעבעכדיקער צאָל נײַע ייִדישע פּראָזע־װערק אױף די פּאָליצעס פֿון די געצײלטע ייִדישע ביכער־קראָמען, איז דער הױכער פּרײַז פֿון אַרױסגעבן אַ בוך. נאָר גיט אַ חצי־חינם־רוף וועט די ייִדישע פּראָזע באַלד באַהערשן דעם ביכער־מאַרק פֿון אַרקטיק ביז אַנטאַרקטיק, װי עס פֿלעגט אָפֿט אַ זאָג טאָן אונדזער לערער מישע לעװ. אױף יענעמס חשבון איז אױך עסיק זיס.

פֿון דער צװײטער זײַט, אפֿשר איז דאָס גאָר ניט שלעכט, אַז די צאָל פּראָזאַיִקער און דראַמאַטורגן אין דער מאָדערנער ייִדישער ליטעראַטור איז אַזױ קלײן, װײַל אַלץ, װאָס מע האָט געקענט זאָגן דעם לײענער, איז שױן געזאָגט געװאָרן, אָבער די צאָל איבערזעצונגען פֿון ייִדיש אױף די עיקרדיקע װעלט־שפּראַכן, װי מאָדנע עס זאָל ניט אױסזען, װערט ניט קלענער.

באמת, װאָס פֿאַראַ נײַעס קען ברענגען דער מאָדערנער ייִדישער פּראָזאַיִקער דעם הײַנטצײַטיקן עקזאַלטירטן לײענער? די „שטעטל־טעמע ‟ איז שױן אַלעמען מיאוס און נימאס געװאָרן; די „חורבן־טעמע ‟ , דערצײלט פֿון די יונגע ייִדישע שרײַבער, װעט שטענדיק אױסזען װי אַ רעאַקציע אױף פֿרעמדע געפֿילן און זכרונות - אַזאַ מין בת־קול פֿון אַ בת־קול. איר געדענקט דאָך די קלוגע און ממש נבֿיאישע װערטער פֿון שלמה המלך: פֿאַראַן אַ זאַך, װאָס מע זאָגט דערױף: זע, דאָס איז אַ נײַעס; איז עס שױן געװען אין אַלטע צײַטן, װאָס זײַנען געװען פֿאַר אונדז. ניטאָ קײן זכר פֿון די פֿריִערדיקע, און פֿון די שפּעטערדיקע, װאָס װעלן ערשט זײַן, אױך פֿון זײ װעט קײן זכר ניט זײַן צװישן די, װאָס װעלן זײַן נאָך שפּעטער. (קהלת, א, י, יא).

פּונקט אַזױ װי אינעם רעאַלן לעבן, אױך אין דער ליטעראַטור איז שױן װעגן אַלץ געזאָגט געװאָרן, און נאָך מיט אַ יובֿל צוריק האָט דער גרױסער רוסישער פֿילאָסאָף מיכאַיִל באַכטין געשריבן װעגן דעם „דיאַלאָג צװישן פֿאַרשײדענע בוך־טעקסטן ‟ . יוליאַ קריסטעװאַ, די פֿראַנצײזישע ליטעראַטור־װיסנשאַפֿטלערין האָט אַרײַנגעפֿירט אַפֿילו אַ נײַעם טערמין - אינטערטעקסטואַלקײט, די צװישנפֿאַרהעלטעניש צװישן די בוך־טעקסטן.

ס׳פֿאַרשטײט זיך, אַז אַן אמתער דיאַלאָג צװישן פֿאַרשײדענע בוך־טעקסטן האָט גאָרניט צו טאָן מיט פּלאַגיאַט און קאָמפּילאַציע, און טאַקע װאָס העכער עס איז דער אינטעלעקטועלער ניװאָ פֿונעם אָפּאָנענט אָדער דעם װירטועלן מיטשפּרעכער, אַלץ אינטערעסאַנטער און פֿרישער איז דאָס קינסטלערישע װערק.

צו די־אָ דיאַלאָגן־געדאַנקען האָבן מיך געבראַכט אַ פּאָר גאָר ניט קײן פֿרײלעכע בשׂורות: עס זײַנען אַװעק אין דער אײביקײט צװײ קינסטלער, מיט װעלכע כ’האָב אַ מאָל געאַרבעט איבערן ספּעקטאַקל „באָנציע שװײַג ‟ - דער ייִדישער כאָרעאָגראַף שלום זאַלצמאַן און דער דײַטשישער אַקטיאָר דיטער קלײַנמיכעל.

… מיט צװאַנציק יאָר צוריק האָט עפּעס אַ כּוח פֿאַרשפּאַרט מיך אױף אַ מעת־לעת אין מײַן צימער, אַרײַנגעלײגט אַ פּען אין דער האַנט, און ביז װאַנען כ׳האָב ניט אָנגעשריבן ס׳װאָרט „סוף ‟ , בין איך ניט אױפֿגעשטאַנען פֿונעם בענקל. עס האָט זיך אָנגעשריבן אַ פּיעסע „האַלט דעם זאַק און שיט קאַרטאָפֿליעס ‟ (לױטן רעפֿרען פֿון זעליק באַרדיטשעװערס ליד „פֿרײען זיך איז גוט ‟ ), אַ מין דיאַלאָג מיט י. ל. פּרצעס נאָװעלע „באָנציע שװײַג ‟ . י. ל. פּרצעס דערצײלונג איז אױך אַ קינסטלערישער דיאַלאָג מיט יעקבֿ גאָרדינס דערצײלונג „פּאַנטאָלע פּאַלגע פֿאַרן בית־דין־של־מעלה ‟ (געדרוקט דעם 11טן סעפּטעמבער 1881 אין דער „אַרבייטער־צײַטונג ‟ . דעם מאָנאָ־ספּעקטאַקל „פּאַנטאָלע פּאַלגע ‟ האָט געשפּילט דער אַקטיאָר רודאָלף מאַרקס). אַזױ אַרום, איז מײַן פּיעסע געװאָרן אַ קשיא אױף אַ קשיא, און גלײַך געפֿונען אַ „קונה ‟ - דער גרינדער פֿון דעם ייִדישן צװײַג פֿונעם „ראָק־טעאַטער דרעזדען ‟ , דעטלעף הוטשענרױטער. איך, פֿון מײַן זײַט, האָב געהאַט נאָר אײן תּנאי - דער כאָרעאָגראַף פֿונעם ספּעקטאַקל זאָל זײַן שלום זאַלצמאַן.

וכך היה… מיר האָבן געאַרבעט אַ חודש צײַט, טאָג און נאַכט; עס האָט זיך געשאַפֿן מער װי אַ קאָלעקטיװ, מיר זײַנען געװאָרן אײן גוף, אײן משפּחה. יעדער אַקטיאָר האָט געשפּילט דרײַ פֿאַרשײדענע ראָלעס. און װען „באָנציעס זון, קוטשער ‟ און דער „קטגור פֿון בית־דין־של־מעלה ‟ (דיטער קלײַנמיכעל), האָט זיך פֿאַרליבט אין דער „דינסטמױד ‟ , דעם „באַגרעבערס פֿרױ ‟ און „מליץ־יושר ‟ (מאַריאַנע פּושט, הײַנט - שטײַנהאַגען), האָבן מיר אַלע פֿאַרשטאַנען, אַז אונדזער טעאַטער־טרופּע איז געװאָרן אַ לעבעדיקער נפֿש, װײַל ליבע איז אַ טײל פֿון דער אמתער קונסט.

אונדזער ספּעקטאַקל האָט באַהאַנדלט נאָר אײן און אײנציקע פֿראַגע, צי איז אַ פֿרישע בולקע מיט פּוטער אַ גערעכטער פּרײַז פֿאַר „שװײַגן ‟ , דהײַנו: ניט־קעמפֿן פֿאַר דער מענטשלעכער זעלבסטװירדע? מיר האָבן געפֿירט אַ דיאַלאָג מיט גאָרדינען, מיט פּרצן און מיט זיך אַלײן, און געפּרוּװט געפֿינען אַן ענטפֿער בײַ דעם צוזעער, װײַל דער עולם אין זאַל איז דער העכסטער ריכטער פֿון די קינסטלער; דער צוזעער פֿאָדערט בײַ די קינסטלער אָפֿענע הערצער.

דיטער קלײַנמיכעל, אַ װױלע נשמה, האָט זיך אָנגעטאָן אַ מעשׂה. אַמאָל האָט ער געשפּילט דעם קטיגור פֿון בית־דין־של־מעלה און פֿאַרמישפּט באַנציע שװײַגן צו אַ פֿרישער בולקע מיט פּוטער… שלום זאַלצמאַן, איינער פֿון די לעצטע ייִדישע פֿאָלקס־כאָרעאָגראַפֿן, האָט לאַנגע יאָרן געקעמפֿט מיט געפֿערלעכע קרענק, נאָר קײנמאָל ניט פֿאַרלױרן דעם טעם צום לעבן און שאַפֿן. כּל־זמן די אַקטיאָרן און דער כאָרעאָגראַף פֿון דער ייִדישער טרופּע זײַנען געװען בײַם לעבן, איז נאָך תּמיד געװען אַ האָפֿענונג, אַז ניט הײַנט־מאָרגן װעט אונדז אָנקלינגען אונדזער לײטער, דעטלעף הוטשענרױטער, און מיר װעלן זיך צונױפֿפֿאָרן און אַרבעטן איבער אַ נײַעם ייִדישן פּראָיעקט. איצט קען איך נאָר אָנװינטשן אַ גוטן תּמיד דיר, מײַן לעצטער ייִדישער טעאַטער־אַנסאַמבל …

First published in Forwerts, issue of August 07, 2015 .